Als we het hebben over geestelijke gezondheid denken we nog vaak in stereotypen. Maar psychisch welbevinden gaat ons allemaal aan. 1 op 3 Belgen kampt met psychische problemen en 15% van de jongeren voelt zich slecht in hun vel. Volgens de gezondheidsenquête in 2018 kampt 1 miljoen Belgen met angststoornissen, 1,2 miljoen Belgen neemt antidepressiva en het aantal zelfdodingen neemt in ons land buitengewone proporties aan. Opvallend is dat vooral vrouwen, de actieve bevolking en laaggeschoolden het hardst worden getroffen.
Maar ook inkomen speelt een rol. Arm maakt ziek, maar ziek maakt ook arm. Uit een studie van de socialistische mutualiteit blijkt dat het gebruik van antidepressiva, antipsychotica en het aantal opnames in psychiatrische ziekenhuis toenemen naarmate de inkomens dalen. Mensen met een ernstige psychiatrische aandoening leven vaak in armoede, soms zelfs over generaties heen. Hun ziektebeeld bemoeilijkt het functioneren op de werkvloer waardoor ze terugvallen op een vervangingsuitkering die ver onder de Europese armoedegrens ligt. Sommigen geven daarvan 1/3 uit aan noodzakelijke zorg. Heel wat kosten in de geestelijke gezondheidszorg worden niet gedekt door de maximumfactuur.
De sociale isolatie, de inkomensonzekerheid en angst zorgden voor een toename van slapeloosheid en alcohol- en druggebruik.
Met corona zijn deze breuklijnen er helaas niet minder op geworden. De mentale impact van de Covid-19-epidemie was immens. Onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie stelt dat in 93% van alle landen de geestelijke gezondheidszorg werd ontwricht of tot stilstand gebracht. Tegelijk namen de problemen toe. De sociale isolatie, de inkomensonzekerheid en angst zorgden voor een toename van slapeloosheid en alcohol- en druggebruik. In ons land heeft volgens het Federaal Planbureau ongeveer 50% van de mensen symptomen die op een mogelijke mentale aandoening wijzen. Uit onderzoek van KU Leuven en IDEWE blijkt dat bijna de helft van de werkende Belgen (48%) na de eerste maand van coronamaatregelen met angst en depressieve gevoelens kampten. En opnieuw zien we die sociale gradiënt. Vooral alleenstaanden, mensen die door de crisis niet konden werken, jongeren en vrouwen kregen het mentaal hard te verduren zo blijkt uit een bevraging van de Ugent.
De nood aan direct toegankelijke, kwalitatieve en betaalbare geestelijke gezondheidszorg is met corona dus nog eens extra zo groot. Is onze geestelijke gezondheidszorg daar op voorzien? Niet echt. Uit een rapport van zorg & gezondheid blijkt dat de wachttijden bij de Centra Geestelijke Gezondheid oplopen tot 100 dagen voordat de behandeling kan starten. Dat is meer dan drie maanden. Voor een onderzoek naar ontwikkelingsstoornissen bij kinderen moet men zelfs 15 maanden wachten. Opnieuw worden vooral de laagste inkomens getroffen. Voor hen is begeleiding in een privépraktijk financieel onhaalbaar. Men zal de nodige zorg uitstellen waardoor klachten alleen maar verergeren.
De jarenlange onderfinanciering van de sector noopt tot keuzes die de kwaliteit en de toegankelijkheid van de geestelijke gezondheidszorg niet ten goede komen. 6% van de gezondheidszorguitgaven gaat naar geestelijke gezondheidszorg. Volgens de OESO moet dat minstens 10% zijn, of 1 miljard euro extra. Het nieuwe federale regeerakkoord is alvast veelbelovend: een investeringsplan van 200 miljoen.
De jarenlange onderfinanciering van de sector noopt tot keuzes die de kwaliteit en de toegankelijkheid van de geestelijke gezondheidszorg niet ten goede komen.
In het Vlaamse Regeerakkoord bleven de ambitieuze doelstellingen uit. Er werd geen groeipad voorzien om de wachttijden in de ambulante geestelijke gezondheidszorg weg te werken en maar een fractie van de middelen werd geïnvesteerd in gezondheidspreventie. Sterker nog, er volgde een zware besparingsronde in verschillende organisaties. Onder andere de Centra voor Algemeen Welzijn (CAW) waren genoodzaakt om hun aanbod van individuele psychologische hulp te verminderen.
Maar ook het Vlaamse expertisecentrum suïcidepreventie en het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs werden zwaar getroffen.
In Vlaanderen werd tot dusver vooral geld geïnvesteerd in nieuwe digitale tools en instrumenten die inzetten op het versterken van de individuele veerkracht en zelfhulp. Wie herinnert zich bijvoorbeeld nog de recepten-app zekergezond.be van de Vlaamse overheid? Eenmalige projecten met partnerorganisaties waarbij we ons de vraag kunnen stellen of ze de vaak kwetsbare doelgroep bereiken. Nochtans heeft de Vlaamse Regering sinds de zesde staatshervorming heel wat instrumenten in handen om te komen tot een sterke geestelijke gezondheidszorg. De uitbouw van de eerstelijnszones, de centra voor geestelijke gezondheidszorg, revalidatie, psychiatrische verzorgingstehuizen en Initiatieven Beschut Wonen maar ook gezondheidspreventie vallen allemaal onder de Vlaamse bevoegdheid.
In Vlaanderen werd tot dusver vooral geld geïnvesteerd in nieuwe digitale tools en instrumenten die inzetten op het versterken van de individuele veerkracht en zelfhulp.
Met het actieplan Mentaal Welzijn ‘Zorgen voor Morgen’ wil minister Wouter Beke een antwoord bieden op de mentale impact van de covid-19-epidemie. Bovenop de 25 miljoen die reeds in april werd vrijgemaakt voor investeringen op korte en middellange termijn in zorgzame buurten, zorgpersoneel, jeugdhulp, rouwbegeleiding, partnergeweld en gespecialiseerde geestelijke gezondheidszorg, voorziet men in de relancenota Vlaamse Veerkracht 13 miljoen voor een verdere uitwerking. Het actieplan beoogt ook een versterking van het aanbod aan psychosociale bijstand op de eerste lijn. De CAW’s kunnen voor een periode van 1 juli 2020 tot en met 31 december 2020 beroep doen op bijna 42 voltijds medewerkers extra. Een plan vol mooie initiatieven, maar ergens wringt het ook. Nog maar enkele maanden geleden voerde dezelfde minister een enorme besparing door bij dezelfde organisatie. Bovendien gaat het hier om een tijdelijk engagement en missen we structurele langetermijnmaatregelen. De centra geestelijke gezondheid zullen bijvoorbeeld geen extra personeel krijgen voor de mobiele therapieteams, een project dat werd opgezet ter ondersteuning van het personeel in woonzorgcentra en voorzieningen voor personen met een handicap tijdens covid-19-epidemie.
Maar er is meer. Om echt impact te hebben moet geestelijke gezondheid in alle beleidsdomeinen aandacht krijgen. Als de minister van Werk bespaart op maatregelen werkbaar werk heeft dat een impact op ons collectieve mentale welbevinden. Als we eindtermen in het onderwijs overladen en een druk om te ‘excelleren‘ inbouwen heeft dat zijn effect. Als we binnen Welzijn vragen dat de burger meer mantelzorg opneemt heeft dat gevolgen.
Om echt impact te hebben moet geestelijke gezondheid in alle beleidsdomeinen aandacht krijgen.
Het werkt ook in de andere richting. Een focus op een gezinsvriendelijk beleid bijvoorbeeld, levert winst op inzake geestelijke gezondheid. De uitbreiding van het vaderschapsverlof in het federale regeerakkoord is zo een eerste stap in die richting. Pas wanneer we geestelijke gezondheidszorg niet meer als de verantwoordelijkheid zien van de dokter, of van het individu, of van 1 minister, kunnen we echt stappen vooruit zetten.
